Αν ανοίξουμε ένα λεξικό θα δούμε ότι δρώμενα είναι τα διαδραματιζόμενα στη σκηνή, κατά τη διάρκεια ενός θεατρικού έργου, γενικά τα διαδραματιζόμενα και οι θρησκευτικές τελετές. Η λέξη προέρχεται από το δράω-δρω που σημαίνει πράττω, ενεργώ, κατορθώνω, πραγματοποιώ, αναπτύσσω δράση, ενώ το αντίθετό του είναι το αδρανώ. Από το «δρω» και η λέξη δράμα, που είναι έργο, πράξη που αναπαρίσταται στη σκηνή, κάθε είδους δραματική ενέργεια, υπόκριση, αναπαράσταση, σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Και τα τρία είδη του αρχαίου ελληνικού δράματος, τραγωδία – κωμωδία – σατυρικό δράμα, που έφτασαν στην κορύφωση της ακμής τους τον Ε΄ π.Χ. αι. στην Αττική αλλά και σε όλο τον ελληνικό κόσμο, Ιωνία, Πόντο, Μεγάλη Ελλάδα, σχηματοποιούνται και αποκτούν συγκεκριμένη θεατρική δομή, δηλαδή : έχουμε πρόλογο, πάροδο, επεισόδια, στάσιμα και έξοδο. Επίσης, ο χώρος τέλεσης του δράματος είναι απολύτως προσδιορισμένος, όπως και ο χρόνος και η δράση. Επιμέρους στοιχεία, ο κορυφαίος του χορού, ο χορός που ορχείται και άδει, η μουσική, οι ενδυμασίες, τα προσωπεία, οι θεατρικοί ρόλοι τωνυποκριτών, που τους υποδύονται μόνο άντρες, η συμμετοχή και οι αντιδράσεις των θεατών.

Ας συγκρίνουμε, λοιπόν, το αρχαίο δράμα με το δρώμενο των Μωμό΄ερων :

Ø ο χώρος όπου διαδραματίζεται είναι απόλυτα προσδιορισμένος, μόνο που δεν είναι ένα συγκεκριμένο θέατρο, αλλά οι δρόμοι, οι αυλές και οι πλατείες ενός συγκεκριμένου χωριού.

Ø Ο χρόνος, δεν είναι τα Μεγάλα ή τα Μικρά Διονύσια, αλλά το Δωδεκαήμερο των Καλαντόφωτων, επίσης απόλυτα προσδιορισμένος.

Ø Οι θεατές δεν παρακολουθούν καθισμένοι στο κοίλον του θεάτρου τα διαδραματιζόμενα στη σκηνή, αλλά όρθιοι ακολουθούν τους Μωμό΄ερους βήμα προς βήμα, από σπίτι σε σπίτι σ΄ όλο το χωριό.

Ø Στα επιμέρους στοιχεία έχουμε τον πρόλογο με τον πολυχρονιστή, είναι αυτός που προηγείται της ομάδας και εύχεται «χρόνια πολλά, υείαν κι ευλογίαν και καληχρονίαν, θελκά μουσκάρια και αρνικά παιδία…».

Ø Στη συνέχεια, έχουμε την πάροδο με την είσοδο του χορού, που ορχείται και άδει, υπό τα προστάγματα του κορυφαίου Μωμόγερου.

Ø Ακολουθούν τα επεισόδια με τη δράση των θεατρικών προσώπων, που λόγω του αυτοσχεδιαστικού τους χαρακτήρα, δεν έχουν αρχή και τέλος : ο διάβολον πειράζει κυρίως το γέρο και τη γραία, τους θεατές, τους σπιτονοικοκυραίους και γενικά κάνει οτιδήποτε που θα προκαλέσει το γέλιο στους θεατές. Η γραία με τον γέρον δέχονται κι αυτοί τα πειράγματα των θεατών και άλλοτε καυγαδίζουν, άλλοτε συμφιλιώνονται. Γενικά, προσφέρουν άφθονο γέλιο. Οι νύφες προκαλούν τους θεατές με την παρθενική τους σεμνότητα, να τις κλέψουν και αυτό γίνεται συνέχεια, αφού ο κάθε απαγωγέας συλλαμβάνεται και δικάζεται για την πράξη του. Ο γιατρόν εξετάζει μετά από κάθε απαγωγή τις νύφες με περισπούδαστες και κωμικές κινήσεις, για να αποφανθεί για την κατάστασή τους. Εξετάζει, επίσης, τους θεατές, τους νοικοκυραίους, διερχόμενα ζώα κι ότι άλλο μπορεί να προκαλέσει γέλιο. Ο τσανταρμάς ή ο κατής επιβάλλει πρόστιμα στους απαγωγείς και γενικά επιβάλλει την τάξη. Ο άρκον και ο αρκουδάς, όπου υπάρχουν, δίνουν τη δική τους κωμική νότα, όπως κι οκαμελτσής με το καμέλ.

Ø Η έξοδος πραγματοποιείται με την απομάκρυνση όλων των συντελεστών από κάθε σπίτι.

Παρατηρούμε ότι ενώ το αρχαίο ελληνικό ωραίο δράμα ήκμασε, παρήκμασε και τις τελευταίες δεκαετίες το Εθνικό Θέατρο κάνει προσπάθειες αναβίωσής του, το δρώμενο των Μωμό΄ερων συνέχισε τη δική του αυτόνομη και παράλληλη πορεία, φτάνοντας ζωντανό ως τις μέρες μας, παρά τη μεταφορά του από τον Πόντο στην Ελλάδα. Ένα συμπέρασμα βγαίνει και αυτό δε μπορεί να αμφισβητηθεί: οι Μωμόγεροι δεν προέρχονται από τη διονυσιακή λατρεία, που καθιερώθηκε μόλις τον 6^ο π.Χ. αι. όταν θεσμοθετήθηκαν τελετές προς τιμήν του νεότερου Θεού (Μικρά και Μεγάλα Διονύσια) στο θέατρο Διονύσου που σώζεται ακόμα στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Η λατρεία προς τιμήν του Θεού Μώμου προϋπάρχει. Ο Μώμος αναφέρεται στη Θεογονία του Ησιόδου ως ο Θεός του Γέλιου και της Σάτυρας, η προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας και η λατρεία του τελείται από τους ιερείς του, που λέγονται Μωμό΄εροι. Η λατρεία αυτή χάνεται στα βάθη των προϊστορικών χρόνων. Είναι δε τόσο ισχυρή που δεν ξεριζώθηκε ούτε στη Ρωμαϊκή Εποχή ούτε με την επικράτηση των Χριστιανών και των Οθωμανών. Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά του Λουκιανού στο έργο του Περί Ορχήσεως, όπου μας πληροφορεί ότι :

“ Η Βακχική όρχησις εν Ιωνία μάλιστα και εν Πόντω σπουδαζομένη καίτοι σατυρική ούσα ούτω κεχείρωται τους ανθρώπους τους εκεί ώστε κατά τον τεταγμένον έκαστοι καιρόν απάντων επιλαθόμενοι των άλλων, κάθηνται δι ημέρας τιτάνας και κορύβαντας και σατύρους και βουκόλους ορώντες –και ορχούνται γε ταύτα οι ευγενεστάτοι και πρωτεύοντες εν εκάστη των πόλεων ουχ όπως αιδούμενοι αλλά και μέγα φρονούντες επί τω πράγματι μάλλον, υπέρ επ΄ευγενείας και λειτουργίας και αξιώμασι προγονικοίς “.

Αυτό που μας εντυπωσιάζει ιδιαίτερα είναι η ίδια η επιβίωση του δρώμενου, ανάμεσα σε τρεις μεγάλες Χριστιανικές γιορτές : Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά (Αγ. Βασιλείου) και Θεοφάνεια (Φώτα).

Με όσα αναφέραμε γίνεται κατανοητό ότι όταν λέμε «Μωμό΄εροι» δεν εννοούμε απλά τη χορευτική ομάδα των Μωμό΄ερων αλλά όλους τους συντελεστές του. Και μάλιστα αν σήμερα θέλουμε να αναπαραστήσουμε το δρώμενο, δεν πρέπει να ξεκινήσουμε από τη χορευτική ομάδα αλλά από τη θεατρική. Ούτως ή άλλως, είτε γνωρίζουμε ότι το συγκεκριμένο δρώμενο είναι τελετή προς τιμήν του Θεού Μώμου, είτε όχι, το μέγιστο ζητούμενο σήμερα είναι η πρόκληση γέλιου, δηλαδή ο ψυχαγωγικός του χαρακτήρας. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο όταν οι ηθοποιοί (τα θεατρικά πρόσωπα) είναι αξιόλογοι και γνωρίζουν ότι ο ρόλος τους είναι να σατιρίσουν τα ελαττώματα και τις αδυναμίες τόσο των θεατών, όσο και των σπιτονοικοκυραίων, υπενθυμίζοντάς τους ότι ουδείς τέλειος. Τέλειο είναι το έργο που ο Μώμος δε βρίσκει κανένα κουσούρι. Δεν είναι τυχαίο που «άμωμος» στη χριστιανική μας παράδοση χαρακτηρίζεται μόνο η Παναγία. Η δε προχριστιανική μας Παράδοση αναφέρει την Αφροδίτη, για την οποία δε βρήκε κανένα ελάττωμα ο Μώμος, γι αυτό και αυτοκτόνησε.

Αξιόλογα θεατρικά πρόσωπα που πραγματικά έχουν αναδείξει αυτούς του ρόλους, βρίσκονται πάρα πολλοί στα χωριά της Κοζάνης. Ποιος μπορεί να ξεχάσει το Σαλβαρά το Συμεών από τον Τετράλοφο Κοζάνης και το Χαραλαμπίδη το Γιάννη από Άγιο Δημήτριο στο ρόλο του γέρου, το Γιάννη το Σαββίδη από τη Σκήτη και τον Μωυσή τον Καρίπη στο ρόλο της γραίας, τον Κώστα το Διαμαντίδη από τη Σκήτη και τον Κωστάκη τον Τσινίδη από τον Αγ. Δημήτριο, στο ρόλο του διάβολου, το Σάββα το Μαυρόπουλο από το Πρωτοχώρι ως άρκον, τον τσανταρμά του Τετραλόφου το Θύμιο το Μισαηλίδη, τις αείμνηστες νύφες Πεϊμανίδη Γιάννη και Πεϊμανίδη Κώστα από τον Τετράλοφο, το γιατρόνασ΄Αλωνάκια και το καμέλ΄από την Ασβεστόπετρα.

Η χορευτική ομάδα, αντίθετα με τη θεατρική, παραμένει ανέκφραστη (μην ξεχνάμε ότι παλαιότερα φορούσαν μάσκες, προσωπεία) και μονίμως μαχόμενη. Άλλωστε ο ρόλος τους είναι πρωτίστως η προστασία των νυφών. Είναι αυτοί που θα συλλάβουν τους απαγωγείς και θα τους αφήσουν μόνο όταν πληρώσουν το τίμημα της πράξεώς τους στο δικαστή. Κορυφαίοι (αρχηγοί) Μωμόγεροι, αξίζει να μνημονευτούν δεκάδες. Απ΄αυτούς ξεχωρίζουν ο Ταπαντζόγλης που ήρθε από τη Λιβερά και εγκαταστάθηκε στα Κομνηνά Πτολεμαΐδας και ο Φιλιππίδης Γεώργιος, που επίσης ήρθε από τη Λιβερά και εγκαταστάθηκε στον Τετράλοφο Κοζάνης. Ο χορός, λοιπόν, απαιτεί χορευτές γεροδεμένους, ετοιμοπόλεμους, προσηλωμένους στο καθήκον τους, ικανούς να υπερασπιστούν τις νύφες.

Πέρα από τον ψυχαγωγικό χαρακτήρα, ο ευετηριακός, σε μεγάλο βαθμό, υφίσταται. Πιστεύουν ακόμα στα χωριά ότι με την έλευση των Μωμό΄ερων σ΄ οσπίτια ΄τουν, θα έχ΄νε καληχρονίαν. Ο γονιμικός χαρακτήρας ακολούθησε τη φθίνουσα πορεία της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, αλλά και της δημογραφίας. Ο μαγικός χαρακτήρας υφίσταται με τα καθρεφτάκια, τα κουδούνια, τις φωνές και τις φωτιές που αποτρέπουν το κακό. Μάλλον περνάει απαρατήρητος, όπως και ο λατρευτικός, γιατί λίγοι γνωρίζουν ότι το γέλιο και η σάτιρα στο Μώμο αποδίδονται, σύμφωνα με τους προγόνους μας.

Όταν έχουμε αυτόν ζωντανό θησαυρό στα χέρια μας, μπορούμε να επιτρέψουμε τη φολκλοροποίησή του, δηλαδή την τυποποίηση του χορού και των ρόλων; Παραδείγματος χάρη, δεν παριστάνει κάποιος απλά το γέρο στο δρώμενο και περιφέρεται άσκοπα ή παρακολουθεί από μια γωνιά τους χορευτές. Ο γέρος πειράζει τη νύφη, του θεατές, μάχεται με το διάβολον, καβγαδίζει με τη γριά, οι θεατές βάζουνε φωτιά στο σακί με τα άχυρα που φέρει πάντα στην πλάτη του και αυτός τους τρομοκρατεί τρέχοντας καιόμενος κατά πάνω τους, ενώ την τελευταία στιγμή ξαπλώνει ανάσκελα στα χιόνια ή σε νερά για να σβήσει τη φωτιά. Σήμερα γελάμε, δυστυχώς, περισσότερο με τους χορευτές Μωμό΄ερους κάποιων επίδοξων χοροδιδασκάλων, παρά με τα θεατρικά πρόσωπα. Το ζητούμενο είναι να σατυρίσουμε, να γελοιοποιήσουμε τα πάθη, τα ελαττώματα και τις αδυναμίες των ανθρώπων και όχι να αυτογελοιοποιούμαστε προσπαθώντας να διαχειριστούμε αυτό που χρειάζεται γνώση, βιώματα και κυρίως σεβασμό απέναντι στους προγόνους μας και στην ίδια την Παράδοσή μας. Ίσως, θα ήταν χρησιμότερο να ενισχύσουμε, έστω ως θεατές τα χωριά που επιβιώνει από παράδοση το δρώμενο, αντί κάθε χορευτικό να δημιουργεί ομάδα Μωμό΄ερων.

Κώστας Αλεξανδρίδης

Ηθοποιός – Μέλος Δ.Σ. Π.Ο.Ε.

Πρόεδρος Ελληνικού Σωματείου Διάσωσης και Διάδοσης της Πολιτιστικής μας Κληρονομιάς «ΟΙ ΜΩΜΟΓΕΡΟΙ»

Συντονιστής Επιτροπής Π.Ο.Ε. για το Χορό, την Ενδυμασία και το Ποντιακό Θέατρο